پیشینه تاریخی

 
دست‌افزارهاي سنگي، سفال‌هاي نقش‌دار و ديگر آثار يافت شده در دشت يزد-‌ اردكان نشان مي‌دهد كه منطقه‌ يزد از سرزمين‌هاي باستاني ايران بوده و سابقه‌ سكونت در اين منطقه به هزاره‌ سوم قبل از ميلاد، يا عصر نوسنگي بر مي‌گردد. آبادي‌نشيني در اين منطقه از قدمت طولاني برخوردار است و مدنيت يزد از زمان آغاز دوره کشاورزي، در چند کانون عمده پاگرفته است که عبارتند از: مهريز، فهرج، يزد، رستاق، ميبد، ابرکوه و اردکان. مناطق مذکور عمدتاً در دشت يزد -‌ اردکان، در امتداد شاهراه باستاني ري -‌ کرمان قرار داشته‌اند.

 اين سرزمين در دوره هخامنشيان از راه‌هاي معتبر، مؤسسه‌هاي راهداري، مراکز پستي و چاپاري برخوردار بوده ‌است. با وجود قرارگيري در مسير راه‌هاي مهم ارتباطي، اين منطقه تا حدودي از درگيري‌ها و جنگ‌هاي تاريخ کشور در امان بوده است. گستردگي بيابان‌ها، صعب‌العبور بودن راه‌ها و محدوديت منابع آبي مانع عمده‌اي در جهت تسخير اين منطقه توسط بيگانگان در طول تاريخ به شمار مي‌آيد.

اطلاعات مبسوطي از وضعيت يزد در دوره‌ي پيش از اسلام در دست نيست. اين كه در افسانه‌هاي تاريخي بناي اوليه مناطقي از يزد، مثلاً ميبد را به سليمان نبي، يزد را به ضحاك و اسكندر و ابركوه را به ابراهيم پيامبر نسبت داده‌اند، خود از نشانه‌هاي ديرينگي تاريخ و فرهنگ اين سرزمين كهن است.

منطقه يزد به دليل موقعيت بين راهي خود، در نخستين سده اسلامي در زمان حکومت عثمان به تصرف مسلمين در آمد و از آن زمان به بعد تاريخ اسلامي يزد آغاز گرديد. هم‌زمان با سرازير شدن و سكني گزيدن تعداد زيادي از قبايل و گروه‌هاي عرب از جمله بني‌تميم و بني‌عامر به يزد، عده زيادي از اهالي يزد كه دين زرتشتي داشتند و اسلام را نپذيرفتند ترك ديار نمودند و به سرزمين‌هاي شرقي نظير هند مهاجرت كردند.

حكومت آل مظفر در تاريخ يزد نقطه عطفي به شمار مي‌آيد، چرا كه براي نخستين بار اين خطه در طي حيات ديرينه‌اش سلسله‌اي را در خود پرورانيد كه بيش از نيم قرن مقدرات صفحات جنوبي ايران را در دست داشت. طي يك قرن حاكميت مغول بر ايران، يزد بيش از دو برابر وسعت يافت و در دوره آل مظفر بخصوص در زمان امير مبارزالدين محمد به مركز فعاليت‌هاي سياسي مبدل شد.

در عصر صفوي بازرگاني ايران رواج و اهميت زيادي يافت، به ويژه ابريشم و منسوجات ايران در بازارهاي اروپايي مقبوليت پيدا كرد و بازرگانان خارجي به ايران روي آوردند. بازرگانان اروپايي از يك سو و از سوي ديگر تجار هندي از طريق راه‌هاي زميني بين اصفهان و دهلي در رفت و آمد بودند و يزد به علت داشتن ابريشم و منسوجات مرغوب و موقعيتي كه در مسير راه زميني داشت رونق و اهميت زيادي يافت. از زمان حكومت افشار تا اواخر قاجار حكومت يزد در دست محمد تقي‌خان و فرزندانش قرار داشت. آنها در نقش حاكم يا مستوفي يزد خدمات زيادي انجام دادند و مدارس، بازارها، ميادين و باغ‌هاي متعددي را به وجود آوردند.

در سال‌هاي اوج‌گيري انقلاب اسلامي ايران، يزد يكي از تعيين‌كننده‌ترين و شاخص‌ترين استان‌هاي كشور محسوب مي‌شد به گونه‌اي كه پايگاهي براي نشر و ترويج پيام‌هاي حضرت امام خميني (ره) بود. حماسه دهم فروردين 1357 مردم يزد كه به قيامي خونين عليه رژيم ستم شاهي مبدل گشت نقش مهمي در تداوم قيام خونين مردم قم و تبريز و تسريع روند پيروزي انقلاب اسلامي داشت. نقش دو روحاني مبارز، نستوه و عالي‌قدر، آيت ا... شهيد صدوقي و آيت ا... خاتمي، در جريان هدايت مردم در كليه مراحل انقلاب و پس از آن در دوران جنگ تحميلي، فراموش ناشدني است.



 

فرهنگ بومی و ادیان

 
 
استان یزد از سرزمین‌های قدیمی و تاریخی است و در میان ایالت‌های قدیمی و بزرگ پارس، اصفهان، کرمان و خراسان قرار داشته است. این سرزمین از معابر و گذرگاه‌های مهم در ادوار تاریخی محسوب می‌شده است.
این استان از درگیری‌ها و جنگ‌های سیاسی تاریخ کشور ایران تا حدودی ایمنی داشته است. از طرفی صعب العبور بودن راه‌ها به همراه محدودیت منابع آبی و غیره، مانع عمده‌ی تسخیر این منطقه توسط بعضی از حکومت‌های بزرگ و کوچک حاشیه و پیرامون این منطقه در طول تاریخ بوده است. با توجه و گواهی گرفتن از منابع تاریخی، آبادی نشینی در این منطقه از قدمت طولانی برخوردار است.
از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشته‌اند و میراث تاریخی آنها در دوره‌های قدیمی به حساب آمده و نشانه‌هایی از مهر و آناهیتا، ایساتیس و هخامنشی و زندان اسکندر و برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم و پناهگاه‌های متعدد و موبدان و سران ساسانی و ابنیه و یادگارهایی بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده‌ها و مزارها و... نشانگر فرهنگ و تمدن مردم چه قبل و چه بعد از دوره اسلامی بوده است.
مردم یزد به زبان فارسی رایج با پاره‌ای ویژگی‌های گویشی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند. در استان یزد، برخی ویژگی‌های گویشی میان شهرستان‌های مختلف محسوس است. معتقدین به آیین زرتشتی در میان خود هنوز به زبان نیاکان‌شان سخن می‌گویند و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند.
                                                          مسيحي      كليمي        زرتشتي            ساير
                                                          1222        31            3600                800 
                                                    جمعیت سایر ادیان در استان یزد – سرشماری سال 1395

مذهب اکثریت مردم استان (99 درصد) تشیع می‌با‌شد که از زمانهای قدیم زندگی مسالمت آمیزی را با اقلیت های دینی زرتشتی و کلیمی داشته اند. بعد از اقتدار دولت صفويه در ایران و رواج مذهب شيعه، مراسم عزاداري و سينه زني برای امام حسین (ع) از جمله مهمترین مراسم های مرسوم در ایران و به خصوص یزد گردید. شور حسینی در بین مردمان نقاط مختلف یزد به گونه ای است که يزد را به عنوان حسينيه ايران می شناسند. 1977 مسجد، 651  تكيه و حسينه و 124 اماكن متبركه در يزد وجود دارد. از افتخارات مردم اين استان تقديم 3850 شهید، 9605 جانباز  و 757 آزاده سرافراز به نظام مقدس جمهوري اسلامي مي باشد.
در اين استان حدود 3600 زرتشتي در شهرستانهاي يزد، اردكان، تفت و ميبد، فعاليت هاي مذهبی، اجتماعي و فرهنگي خود را در آتشکده و دیگر مکانهای مذهبی خود انجام مي دهند. كليميان ساكن شهر يزد نيز در امور ديني، اجتماعي و فرهنگي با انجمن كليميان تهران مرتبط بوده و داراي انجمن مستقلي در يزد نيستند و در حوالي مسجد جامع زندگي مي كنند. 13 كنيسه در مركز استان وجود دارد كه هم اكنون 5 كنيسه داير بوده و كليميان، بويژه روزهاي شنبه در اين مكان‌ها به عبادت مي پردازند.

 


               فرهنگ و باورهای درونی مردمان یزد

 
با وجود آنکه استان یزد، به تبع تغییرات رخ داده در سطح ملی و بین المللی، ساختار نسبتا پیچیده­ای دارد که شناخت و بیان ویژگی­های آن به وضوح قابل ملاحظه نیست؛ و لیکن به دلیل حفظ برخی از مولفه­ هایی که از گذشته در این ساختار نهادینه شده است، می­توان با اندکی تدقیق برخی از وجوه مشترک این ساختار را هر چند به صورت نسبی کشف کرد. در مجموع به لحاظ ابعاد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای مردم دارالعباده و دارالعلم یزد، ویژگی ها و خصوصیات زیر قابل ملاحظه است. هرچند تغییراتی نیز در این ویژگی­ها به مرور زمان مشاهده می­گردد.

 ایمان و اعتقاد: توجه، احترام و رعایت ارزش­های اعتقادی و انسانی در یزدی ها، بسیار پر رنگ است و نقش مهمی در نوع رفتار آنان و کسب و کارهایشان دارد. در منطقه­ی يزد، بيش‌ترين باورها به آب، كوير، اقليم و مذهب مربوط مي‌شود و رگه‌هاي مذهب در بيش‌تر باورهاي محلي محسوس است.

صرفه جویی: صرفه‌جويي جلوه­ ی بارز و روشن کوششي است که در جهت حفظ دستاوردها انجام گرفته است به نحوی که علیرغم فقدان منابع و ذخاير طبيعي، يزد­ی­ها را ثروتمند می­دانند. از جمله انباشت ثروت در يزد مي‌توان به گردآوري طلا وجواهرات و تمایل یزدی ها برای سرمایه­گذاری در این زمینه اشاره کرد. همچنين جمع‌آوري آذوقه در سردابه‌ها و ... همگي حاکي از صرفه‌جويي و قناعت در مصرف و عوايد موجود است.

به هر صورت یزدی در مدیریت مخارج و مصارف بسیار حسابگر و حساس است. صرفه­جویی برای یزدی به معنای خرج و هزینه کردن به جا، به موقع و به اندازه، به صرفه و ارزش زا می باشد.
قناعت: یزدی قناعت را وسیله ای برای ایجاد تعادل بین خواسته ها و داشته ها، امکانات و انتظارات می داند. او ضمن شکر گذاری از نعمت ها، تلاش می کند تا شرایط را برای بیشتر و بهتر داشتن فراهم کند.

فرهنگ يادگيري و نوآوري: تعامل انسان با محيط خشن كويري، محتاج آموختن و مهارت‌هایي است كه به مرور زمان به دست آمده و به صورت تجربه‌هاي كاري و زندگي به نسل‌هاي ديگر انتقال مي‌يابد.. يزدي‌هاي پرتلاش و پركار، روي در شناخت و يادگيري دارند. تلاش در دستيابي به منابع آب، سازماندهي سوداگري و مراودات و ... خود، انديشه نوآوري دارد.
اهل کار بودن: مردمان خطه­ی يزد به سخت‌کوشي شهره‌اند و به ويژه در عرصه‌هاي کشاورزي و تجارت از روحيه­ی پرکاري، ابتکار و شيوه­های کارآمدي بهره گرفته­اند. بي‌شک شرايط اقليمي و کويري منطقه­ در اين ويژگي کارآفريني اثرگذار بوده است. شرايط نامساعد کار براي دستيابي به فرآورده‌هاي کشاورزي، کمبود آب، خشکي منطقه و سختي فرآيند دستيابي به آب، از مردم اين ناحيه مردمي پرتلاش، بردبار، نوآور و موفق ساخته است.

يزدي‌ها به هر کجا که در خارج از يزد پا گذاشته‌اند (در نواحي ايران، خليج فارس و ...) به آبادي کشاورزي، کار، داد و ستد و ثروت‌اندوزي اقدام کرده‌اند. مطالعات مربوط به يزد و مردمان آن نيز نشان داده است که درآمدهاي حاصل از کار و تلاش يزدي‌ها در خارج يزد نيز به خود بازگشته و به اقتصاد خانوار و منطقه کمک کرده است. تلاش و پيکار با دشواري‌ها و محدوديت‌ها در زمينه‌هاي مختلف فعاليت، زمينه‌ساز پويايي و بردباري در برابر مشکلات و کاستي‌هاي مختلف و شکل‌دهنده­ی عنصر کار و تلاش و فرهنگ کار در يزد بوده است. رويارويي و پايداری در برابرعوامل ناپايدار، تداوم حيات و فرهنگ کار را در اين خطه به وجود آورده است.

مروت و مدارا: یزدی، مردم داری و مشتری مداری را در مروت و مدارا کردن می داند و همواره باور دارد که
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است                      بـا دوسـتان مـروت، بـا دیـگران مـدارا

کیفیت گرایی:  هر جا و هرگاه از یزد و یزدی گفته می شود، معمولا کیفیت و مرغوبیت هم مطرح می شود. برای یزدی، کیفیت یک عامل دستوری و اجباری نیست بلکه پدیده ای ارزشی و اختیاری است که باعث خوشنامی او شده است.

دور اندیشی:  یزدی دور اندیش است و همواره نگاهی به آینده دارد. پس انداز و سرمایه گذاری برای اینده حاصل دور اندیشی و آینده نگری همیشگی اوست. یزدی اهل ذخیره و پشتوانه سازی برای آرامش و آسایش است.

اعتماد و اطمینان: یزدی می کوشد تا با راستی و درستی، خوش قولی و پای بندی به تعهداتش، اعتماد و اطمینان دیگران را جلب کند و برای خود اعتبار کسب کند.
مشارکت پذیری: شرايط زندگي كويري منطقه و لزوم رويارويي جمعي با شرايط طبيعي، تكوين سازمان‌ها‌ي اجتماعي ويژه‌اي را ايجاب كرده است که نمونه بارز آن تأمين آب با حفر قنات‌هاي طولاني در دل زمين بوده که مستلزم زحمت فراوان و كار دسته جمعي است.

خوشنامی:  نیکنام شدن و نیک­نام ماندن برای یزدی یک دارایی ارزشمند است که خود حاصل استمرار افکار، گفتار، رفتار و آثار نیک او می باشد. یزدی خوشنامی، اعتبار و آبرو را سرقفلی خود می داند و برای تقویت آن می­کوشد.

آرام بودن: مهار نيروهاي طبيعي خشن به منظور تداوم حيات و تأمين رفاه و آسايش در گرو تکنيک‌هاي پيشرفته و يا متضمن صرف نيروي انساني بسيار و کوشش مستمر است. در يزد تحقق، اين امر با پشتوانه­ ی کار و تلاش خستگي‌ناپذير انسان صورت گرفته است. اين ويژگي‌ به مرور، به خصلتي منطقه‌اي مبدل شده است. در هرصورت باید بیان کرد یزدی زندگی آرام را دوست دارد و از جار و جنجال، دعوا و برخورد با دیگران تا جایی که امکان دارد، دوری می­کند.

سوداگري:  موقعيت ارتباطي منطقه­ی يزد، به عنوان يكي از گذرگاه‌هاي عمده­ی كالاهاي تجاري كشور، موجب گسترش داد و ستد و رونق فعاليت‌هاي سوداگري در شهرهاي منطقه گرديده است.

پويایی فرهنگي:  نفوذ و اثرگذاري ارزش‌ها به دليل نقش مذهب در حيات روزمره، موجب ماندگاري و پويایي زمينه‌هاي فرهنگي در تمام شوون زندگي و نفوذ شبكه روابط فرهنگي منطقه گرديده است.

تنوع فرهنگي: جامعه يزدي‌ها جامعه‌اي سنتي بوده و اقوام و طوايف گوناگوني ندارد. جامعه يزدي يكپارچه است. اما از نظر مذهبي، اقليت‌هاي مختلفي دارد. مسلمانان، اكثريت را تشكيل داده‌اند.

ميل به پيشرفت: تلاش و يادگيري، نشانه ميل به پيشرفت است. فرهنگ نوآوري يزدي‌ها را مي‌توان در گسترش حوزه تجارت تا دوردست‌ها، فرهنگ آبادگري و ... به عنوان ميل به پيشرفت تلقي كرد.
اعتماد به نفس:  گسترش فعاليت‌ها در جهت پيشرفت، حاكي از روحيه اعتماد به نفس و نشانه برخورداري يزدي‌ها از اتكاء به خود است.

 

مفاخر و شخصیت‌ها


استان كويري يزد همواره مهد بزرگان و فرهيختگان برومندي بوده است كه فرهنگ و تاريخ ما به آن‌ها مي ‌بالد. از جمله اين نام آوران مي‌توان به شخصيت‌هاي ذيل اشاره نمود:

    ابوالفضل رشيد الدين ميبدي: مترجم و مفسر نامدار و صاحب سبك در نيمه اول قرن ششم هجري و صاحب تفسير مشهور كشف الاسرار و عده الابرار
    شرف الدين علي يزدي: مورخ، شاعر، نويسنده و رياضي‌دان قرن نهم
    ملاعبدا... بهابادي يزدي: از بزرگان و مشاهير و علماء قرن دهم هجري و استاد شيخ بهايي صاحب اثر معروف حاشيه ملاعبدا...
    وحشي بافقي: از شعراي مشهور عصر صفوي
    آيت ا... سيد محمد كاظم طباطبايي يزدي: صاحب اثر نامدار عروه الوثقي و از مراجع بزرگ جهان تشيع
    آيت ا... حاج شيخ عبدالكريم‌ حائري يزدي: بنيانگذار ‌حوزه ‌علميه ‌قم، استاد عاليقدر امام خميني (ره) و از مراجع بزرگ جهان تشيع
    آيت ا... حاج شيخ محمد تقي بافقي: اسوه فضيلت و تقوي و مبارز نستوه در دوره معاصر
    آيت ا... حاج شيخ محمود فرساد: از علماء و شعراي زبردست دوره اخير
    ميرزا محمد فرخي يزدي: شاعر، روزنامه نگار و سياستمدار آزاده ايران در عهد مشروطيت
    آيت ا... فاضل اردكاني: از فحول علماي عصر
    آيت ا... حاج سيد محمود داماد (معروف به محقق يزدي): داماد آيت ا... حاج شيخ عبدالكريم حائري و از اساتيد مبرز حوزه علميه قم
    آيت ا... حاج شيخ غلامرضا فقيه خراساني: عالم و زاهد پارسا
    شهيد آيت ا... حاج شيخ محمد صدوقي: مبارز نستوه و از ياران وفادار حضرت امام خميني (ره) و نماينده امام و امام جمعه در استان بعد از پيروزي انقلاب اسلامي
    مرحوم آيت ا... حاج سيد روح ا... خاتمي: پير روشن ضمير و عارف نامدار وارسته و نماينده امام (ره) و امام جمعه شهرستان‌هاي اردكان و يزد
    مرحوم آيت ا... محمد حسين بهجتي: شاعر نامدار و وارسته (شفق) و امام جمعه شهرستان اردكان

 

صنایع دستی

منطقه يزد از ديرباز به دليل شرايط اقليمي و جغرافيايي خاص خود زمينه به وجود آمدن صنايع دستي متعددي را فراهم آورده است كه علاوه بر ايجاد فرصتهاي شغلي، باعث خلق آثار هنري شگرفي گرديده است. مهم‌ترين صنايع دستي در استان يزد عبارتند از: قالي، قاليچه، گليم، مخمل، زري، چادر شب، دستمال، قناويز، احرامي، شمد، ترمه، پرده، زيلو، روفروشي، بقچه، لنگ، كيسه حمام، خورجين، پتو، سفال، سراميك، حصير، كاشي، انواع شيريني‌هاي سنتي و گيوه.